امامان شیعه

شیعه

اصول دین (عقاید)
عقائد اصلی	توحید • نبوت • معاد • عدل • امامت
سایر عقائد	عصمت • علم غیب • ولایت • مهدویت • غیبت • انتظار • ظهور • رجعت • بداء
فروع دین (احکام عملی)
احکام عبادی	نماز • روزه • خمس • زکات • حج • جهاد
احکام غیرعبادی	امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری
منابع اجتهاد	کتاب • سنت • عقل • اجماع
اخلاق
فضائل	کظم غیظ • سخاوت • توکل
رذائل	كبر • ریا • سخن‌چینی • حسد
منابع	قرآن • نهج البلاغه • صحیفه سجادیه • سایر کتابها
مسائل چالشی
جانشینی پیامبر • شفاعت • توسل • تقیه • عزاداری • متعه • عدالت صحابه
شخصیت‌ها
امامان شیعه	علی(ع) • امام حسن(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • امام صادق(ع) • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع)  • امام عسکری(ع)  • امام مهدی(عج)
صحابه	سلمان • مقداد • ابوذر • عمار زنان: خدیجه • فاطمه(س) • زینب • ام کلثوم  • اسماء • ام ایمن  • ام‌سلمه
عالمان	ادیبان • اصولیان • شاعران • رجالیان • فقیهان • فیلسوفان • مفسران
زیارتگاه‌ها
مسجد الحرام • مسجد النبی • بقیع • مسجد الاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفه • حرم امام حسین • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضا • حرم فاطمه معصومه • حرم حضرت زینب
اعیاد مذهبی
عید فطر • عید قربان • عید غدیر • عید مبعث
سوگواری‌ها
سوگواری محرم • دهه محرم • تاسوعا • عاشورا • دهه صفر• اربعین • ایام فاطمیه
رویدادها
مباهله • واقعه غدیر • واقعه سقیفه • ماجرای فدک  • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نهروان • واقعه کربلا
کتاب‌ها
الاستبصار • الکافی  • تهذیب الاحکام • من لایحضره الفقیه • کتاب‌های شیعه
فرق تشیع
امامیه • اسماعیلیه • زیدیه • کیسانیه

این مقاله دربارهٔ معرفی امامان دوازده‌گانه است. برای آشنایی با امامت امامان و دلایل آن، امامت و امامت امامان شیعه را ببینید.

امامان شیعه دوازده تن از خاندان پیامبر اسلام(ص) که بنابر روایات، جانشینان پیامبر و پس از او امام جامعه اسلامی‌اند. نخستین امام، حضرت علی(ع) و دیگر امامان فرزندان و نوادگان او و حضرت زهرا(س) هستند.

به باور شیعیان امامیه، امامان(ع) از جانب خداوند به امامت منصوب شده‌اند و ویژگی‌هایی همچون عصمت، افضلیت، علم غیب و حق شفاعت دارند. امامان(ع) تمام وظایف پیامبر(ص)‌ به جز دریافت وحی و آوردن شریعت را دارا هستند. اهل سنت، امامت امامان شیعه را نمی‌پذیرند؛ اما نسبت به آنها اظهار محبت و ارادت کرده و مرجعیت دینی و علمی آنها را می‌پذیرند.

نام امامان در قرآن ذکر نشده است؛‌ اما در روایاتی از پیامبر(ص) همچون حدیث جابر و حدیث دوازده خلیفه اسامی و شمار امامان(ع) آمده است. بنابر این روایات، امامان و جانشینان پیامبر(ص)، دوازده نفر و همگی از قریش و اهل بیت پیامبر(ص) هستند.

از نظر شیعیان اثناعشری، امام علی(ع) به نص پیامبر(ص) به امامت منصوب شد و از آن پس، هر امامی، امام پس از خویش را به صورت صریح و با نص معرفی کرده است. براین اساس، جانشینان پس از پیامبر(ص) ۱۲ نفر به این ترتیب هستند: على بن ابى‌طالب، حسن بن علی، حسین بن على، على بن حسین، محمد بن على، جعفر بن محمد، موسى بن جعفر، على بن موسى‏، محمد بن على، على بن محمد، حسن بن على و مهدى(عليهم‌السلام‏). بنابر دیدگاه مشهور شیعه، یازده امام شهید شدند و آخرین آنها، مهدی موعود در غیبت به سر می‌برد او در آینده ظهور کرده و زمین را پر از عدل و داد می‌کند.

محتویات

جایگاه و ویژگی‌ها

باور به امامتِ امامان دوازده‌گانه از اصول مذهب شیعه اثنا عشری است. از دیدگاه شیعیان امام از سوی خداوند و به وسیله پیامبر اسلام(ص) تعیین می‌شود.

شیعیان برآن‌اند هرچند نام امامان در قرآن ذکر نشده است؛‌ اما در آیاتی همچون آیه اولی الامر، آیه تطهیر، آیه ولایت، آیه اکمال، آیه تبلیغ و آیه صادقین به امامت امامان اشاره شده است. البته در روایات نام و تعداد ائمه(ع) ذکر شده است.

به باور شیعیان، امامان تمام وظایف پیامبر(ص) همچون تبیین آیات قرآن، بیان احکام شرعی، تربیت افراد جامعه، پاسخگویی به پرسش‌های دینی، برقراری عدالت در جامعه و پاسداری از مرزهای اسلام را دارند؛‌ تفاوت آنها با پیامبر(ص) تنها در دریافت وحی و آوردن شریعت است.

ویژگی‌ها

از دیدگاه شیعیان امامیه، برخی از ویژگی‌های امامان دوازده‌گانه از این قرار است:

1. عصمت:‌ امامان همانند پیامبر(ص) از هرگونه گناه و خطا معصوم هستند.
2. افضلیت:‌ امام باید در کمالات نفسانی و بدنی همچون علم،‌ شجاعت، ایمان از همه مردم افضل باشد.
3. علم غیب: امامان از جانب خدا دارای علم غیب هستند.
4. ولایت تکوینی و تشریعی: بیشتر علمای شیعه امامیه بر اثبات ولایت تکوینی ائمه(ع) اذعان دارند. در اثبات ولایت تشریعی ائمه(ع) به معنای اولویت در تصرف بر اموال و نفوس مردم نیز اختلافی وجود ندارد. بر اساس روایات تفویض، ولایت تشریعی به معنای حق تشریع و قانون‌گذاری نیز برای امامان ثابت است.
5. مقام شفاعت: همه امامان مانند پیامبر(ص) دارای مقام شفاعت هستند.
6. مرجعیت دینی و علمی: براساس روایاتی همچون حدیث ثقلین و حدیث سفینه امامان دارای مرجعیت علمی و دینی هستند و مردم موظند در مسائل دینی به آنان مراجعه کنند.
7. رهبری و جامعه: رهبری و اداره جامعه اسلامی پس از پیامبر اسلام(ص) برعهده امامان(ع) است.
8. وجوب اطاعت: براساس آیه اولی الامر، امامان(ع) مفترض الطاعه بوده و اطاعت از آنها به طور مطلق واجب است؛ همان‌گونه که اطاعت از خداوند و اطاعت از پیامبر(ص) واجب است.

از دیدگاه بیشتر علمای شیعه، همه امامان شیعه با شهادت از دنیا رفته یا خواهند رفت. دلیل آنان، روایات از جمله روایت «وَ اللَّهِ مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ شَهِيد» است که بنابر آن، همه امامان با شهادت از دنیا خواهند رفت.

سال‌شمار امامت امامان دوازده‌گانه شیعه

 

امام علی

 

 

امام حسن

 

 

امام حسین

 

 

امام سجاد

 

 

امام باقر

 

 

امام صادق

 

 

امام کاظم

 

 

امام رضا

 

 

امام جواد

 

 

امام هادی

 

 

امام عسکری

 

ق.۱۱

۴۰ق.

۵۰ق.

۶۱ق.

۹۴ق.

۱۱۵ق.

۱۴۸ق.

۱۸۳ق.

۲۰۳ق.

۲۲۰ق.

۲۵۴ق.

 

امام مهدی

 

ق.۲۶۰

امامت امامان

نوشتار اصلی: امامت امامان شیعه

علمای شیعه برای اثبات امامت امامان دوازده‌گانه دلایل عقلی مانند عصمت و افضلیت امامان(ع) و نقلی مانند حدیث جابر، حدیث لوح و حدیث ۱۲ خلیفه ارائه کرده‌اند.

حدیث جابر

نوشتار اصلی: حدیث جابر

جابر بن عبدالله انصاری پس از نزول آيه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ» درباره معنای اولو الامر از پیامبر پرسید؟ پیامبر در پاسخ او فرمود: «‌آنان جانشینان من و امامان مسلمانان بعد از من‌ هستند که اولشان علی بن ابی‌طالب است و بعد از او به ترتیب حسن، حسین، علی بن حسین و محمد بن علی ... جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن بن علی و پس از او فرزندش هم‌نام و هم‌کنیه من است...».

حدیث ۱۲ خلیفه

نوشتار اصلی: حدیث ۱۲ خلیفه

روایاتی از طریق اهل سنت نقل شده که در آنها تعداد خلفای پیامبر(ص) و برخی از ویژگی‌هایشان مانند قریشی بودن بیان شده است؛ جابر بن سمره از رسول خدا(ص) نقل کرده که «این دین همیشه تا قیام قیامت و تا هنگامی که دوازده نفر خلیفه بر سر شما باشند، استوار و پابرجاست. این خلفا همگی از قریش هستند.» همچنین در حدیثی به نقل از ابن مسعود، شمار نقیبان پس از پیامبر(ص)، ۱۲ تن به تعداد نقیبان بنی اسرائیل گفته شده است. به گفته سلیمان بن ابراهیم قُندوزی از عالمان اهل سنت، منظور از دوازده خلیفه در احادیث نبوی، ائمه دوازده‌گانه شیعه هستند؛ زیرا این احادیث بر کسان ديگر قابل حمل نیست.

معرفی امامان

شیعیان امامیه بر این باورند که با استناد به دلایل عقلی و نقلی همچون حدیث متواتر غدیر و منزلت، خلیفه برحق و بلافصل پیامبر اسلام(ص)، علی بن ابی‌طالب(ع) است. پس از امام علی(ع) نیز به ترتیب امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام موسی کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع) و امام مهدی(عج)، امامت جامعه اسلامی را برعهده دارند.

نام	القاب	کنیه	روز‌تولد	سال‌ تولد	محل‌ تولد	روز‌شهادت	سال‌ شهادت	محل‌ شهادت	امامت	مدت‌ امامت	نام مادر
علی بن ابیطالب	امیرالمؤمنین	ابوالحسن	۱۳ رجب	۳۰ عام‌الفیل	کعبه	۲۱ رمضان	۴۰ ق	کوفه	۴۰-۱۱	۲۹ سال	فاطمه بنت اسد
حسن بن علی	مجتبی	ابومحمد	۱۵ رمضان	۲ ق	مدینه	۲۸ صفر	۵۰ ق	مدینه	۵۰-۴۰	۱۰ سال	فاطمه(س)
حسین بن علی	سید الشهداء	ابوعبدالله	۳ شعبان	۳ ق		۱۰ محرم	۶۱ ق	کربلا	۶۱-۵۰	۱۰ سال
علی بن الحسین	سجاد، زین‌العابدین	ابوالحسن	۵ شعبان	۳۸ ق		۲۵ محرم	۹۵ ق	مدینه	۹۴-۶۱	۳۵ سال	شهربانو
محمد بن علی	باقر العلوم	ابو جعفر	۱ رجب	۵۷ ق		۷ ذی‌الحجه	۱۱۴ ق		۱۱۴-۹۴	۱۹ سال	فاطمه
جعفر بن محمد	صادق	ابوعبدالله	۱۷ ربیع‌الاول	۸۳ ق		۲۵ شوال	۱۴۸ ق		۱۴۸-۱۱۴	۳۴ سال	فاطمه
موسی بن جعفر	کاظم	ابوالحسن	۷ صفر	۱۲۸ ق		۲۵ رجب	۱۸۳ ق	کاظمین	۱۸۳-۱۴۸	۳۵ سال	حمیده بربریه
علی بن موسی	رضا	ابوالحسن	۱۱ ذی‌القعده	۱۴۸ ق		آخر صفر	۲۰۳ ق	مشهد	۲۰۳-۱۸۳	۲۰ سال	تکتم
محمد بن علی	تقی، جواد	ابوجعفر	۱۰ رجب	۱۹۵ ق		آخر ذی القعدة	۲۲۰ ق	کاظمین	۲۲۰-۲۰۳	۱۷ سال	سبیکه
علی بن محمد	هادی، نقی	ابوالحسن	۱۵ ذی‌الحجه	۲۱۲ ق		۳ رجب	۲۵۴ ق	سامرا	۲۵۴-۲۲۰	۳۴ سال	سمانه مغربیه
حسن بن علی	زکی، عسکری	ابومحمد	۱۰ ربیع‌الثانی	۲۳۲ ق		۸ ربیع‌الاول	۲۶۰ ق		۲۶۰-۲۵۴	۶ سال	سوسن
حجة بن الحسن	قائم	ابوالقاسم	۱۵ شعبان	۲۵۵ ق	سامرا	امامت از سال ۲۶۰ق تا کنون(۱۴۴۱)					نرجس خاتون

امام علی(ع)

نوشتار اصلی: امام علی(ع)

علی بن ابی‌طالب، مشهور به امام علی(ع) و ملقب به امیرالمؤمنین(ع)، امام اول شیعیان، فرزند ابوطالب و فاطمه بنت اسد، در سیزده رجب سال ۳۰ عام الفیل در کعبه متولد شد. او نخستین مردی بود که به پیامبر(ص) ایمان آورد و پیوسته ملازم پیامبر(ص) بود و با فاطمه(س) دختر رسول خدا ازدواج کرد.

با اینکه پیامبر در موارد متعدد از جمله در روز غدیر، علی(ع) را به عنوان جانشین بلافصل خود معرفی کرده بود، اما پس از درگذشت او، در واقعه سقیفه بنی‌ساعده با ابوبکر بن ابی قحافه به عنوان بیعت شد. پس از ۲۵ سال سکوت (دوران حکومت خلفای سه‌گانه) در سال ۳۵ قمری، مردم با علی(ع) بیعت نموده و او را به خلافت برگزیدند. در خلافت علی که تقریبا چهار سال و نه ماه طول کشید، سه جنگ داخلی جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان رخ داد. از این رو، بیشتر دوران حکومت آن حضرت، صرف رفع اختلافات داخلی شد.

امام علی(ع) در ۱۹ رمضان، به سال ۴۰ قمری در محراب مسجد کوفه در حال نماز به دست ابن ملجم مرادی ضربت شمشیر خورد و در ۲۱ رمضان به شهادت رسید و در نجف دفن شد. او دارای فضائل بی‌شماری بود. از ابن عباس نقل شده است که بیش از ۳۰۰ آیه در مدح علی(ع) نازل شده است. همچنین از او نقل شده که خدا آیه‌ای را نازل نکرد که در آن «یا أیها الذین آمنوا» باشد، مگر آنکه علی(ع) در رأس مؤمنان و امیر آنان است.

امام حسن(ع)

نوشتار اصلی: امام حسن مجتبی(ع)

حسن بن علی(ع) مشهور به امام حسن مجتبی، فرزند امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) در پانزدهم رمضان سال سوم قمری در مدینه متولد شد.

امام حسن(ع) پس از شهادت پدر، به امر خدا و طبق وصیت پدرش، به امامت رسید و حدود شش ماه به عنوان خلیفه مسلمانان به اداره امور جامعه پرداخت. در این مدت معاویه بن ابی سفیان، به عراق که مقر خلافت امام حسن(ع) بود لشکر کشید و سرداران لشکر امام حسن(ع) را فریب داد و آنان را علیه آن حضرت تحریک کرد تا آنجا که امام حسن(ع) مجبور به صلح شد و خلافت ظاهری را با شرایطی (به شرط اینکه پس از درگذشت معاویه دوباره خلافت به امام حسن(ع) برگردد و خاندان و شیعیانش از تعرض مصون باشند) به معاویه واگذار نمود. امام حسن(ع) ۱۰ سال امامت کرد و در ۲۸ صفر سال ۵۰ق، به تحریک معاویه به دست همسر خود،‌ جعده مسموم و شهید شد و در قبرستان بقیع دفن شد.

امام حسن(ع) از اصحاب کِساء و از حاضران در ماجرای مُباهله و یکی از اهل بیت پیامبر(ص) است که آیه تطهیر درباره آنان نازل شده است.

امام حسین(ع)

نوشتار اصلی: امام حسین(ع)

حسین بن علی(ع)، مشهور به اباعبدالله و سیدالشهداء و امام سوم شیعیان، فرزند دوم علی(ع) و فاطمه(س)، در سوم شعبان سال چهارم هجری در مدینه متولد شد او پس از شهادت برادرش امام حسن(ع)، طبق تصریح پیامبر(ص) و امام علی(ع) و وصیت برادرش، به امامت رسید.

امام حسین(ع) ده سال امامت نمود دوران امامتش به جز شش ماه آخر، مصادف با خلافت معاویه بود. معاویه در سال ۶۰ قمری درگذشت و پسرش یزید به جای او نشست. یزید به والی مدینه دستور داد که از امام حسین برای وی بیعت بگیرد و گرنه سرش را به شام بفرستد. پس از آنکه والی مدینه درخواست یزید را به امام حسین(ع) ابلاغ کرد، آن حضرت شبانه با خاندان خود به سوی مکه حرکت کرد. پس از مدتی، با دعوت مردم کوفه، با خاندان و گروهی از یاران خود رهسپار کوفه شد. امام و همراهانش در کربلا به محاصره لشکریان یزید درآمدند و روز دهم محرم میان آنها و سپاه یزید به فرماندهی عمر بن سعد، جنگ در گرفت و امام(ع) و خاندان و یاران او شهید و زنان و کودکان و امام سجاد(ع) که بیمار بود، اسیر شدند.

امام حسین(ع) از اصحاب کِساء و از حاضران در ماجرای مُباهله و یکی از اهل بیت پیامبر(ص) است که آیه تطهیر درباره آنان نازل شده است.

۴. امام سجاد(ع)

نوشتار اصلی: امام سجاد(ع)

امامان	خلفای هم‌عصر
امام علی(ع) ـــــــــــــــــ (۲۳قبل از هجرت-۴۰ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۱۱-۴۰ق	ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان
امام حسن(ع) ـــــــــــــــــ (۳-۵۰ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۴۰-۵۰ق	ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علی معاویه بن ابی سفیان (۴۱-۶۱ق)
امام حسین(ع) ـــــــــــــــــ (۴-۶۱ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۵۰-۶۱ق	ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علی امام حسن معاویه بن ابی سفیان یزید بن معاویه
امام سجاد(ع) ـــــــــــــــــ (۳۸-۹۵ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۶۱-۹۵ق	امام علی امام حسن معاویه بن ابی سفیان یزید بن معاویه معاویه بن یزید مروان بن الحکم(۶۴-۶۵ق) عبدالملک بن مروان (۶۵-۸۶ق) ولید بن عبدالملک (۸۶-۹۶ق)
امام باقر(ع) ـــــــــــــــــ (۵۷-۱۱۴ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۹۵-۱۱۴ق	معاویه بن ابی سفیان یزید بن معاویه معاویه بن یزید مروان بن الحکم عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک (۹۶-۹۹ق) عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ق) یزید بن عبدالملک (۱۰۱-۱۰۵ق) هشام بن عبدالملک (۱۰۵-۱۲۵ق)
امام صادق(ع) ـــــــــــــــــ (۸۲-۱۴۸ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۱۱۴-۱۴۸ق	عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک عمر بن عبدالعزیز یزید بن عبدالملک هشام بن عبدالملک ولید بن یزید (۱۲۵-۱۲۶ق) ولید بن عبدالملک (۱۲۶-۱۲۶ق) ابراهیم بن الولید (۱۲۶-۱۲۷ق) مروان بن محمد (۱۲۷-۱۳۲ق) ابوالعباس سفاح (۱۳۲-۱۳۶ق) منصور دوانیقی (۱۳۶-۱۵۸ق)
امام کاظم(ع) ـــــــــــــــــ (۱۲۸-۱۸۳ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۱۴۸-۱۸۳ق	مروان بن محمد ابوالعباس سفاح منصور دوانیقی مهدی عباسی(۱۵۸-۱۶۹ق) هادی عباسی(۱۶۹-۱۷۰ق) هارون‌الرشید(۱۷۰-۱۹۳ق)
امام رضا(ع) ـــــــــــــــــ (۱۴۸-۲۰۳ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۱۸۳-۲۰۳ق	منصور دوانیقی مهدی عباسی هادی عباسی هارون‌الرشید امین عباسی (۱۹۳-۱۹۸ق) مأمون عباسی (۱۹۸-۲۱۸ق)
امام جواد(ع) ـــــــــــــــــ (۱۹۵-۲۲۰ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۲۰۳-۲۲۰ق	امین عباسی مأمون المعتصم بالله (۲۱۸-۲۲۷ق)
امام هادی(ع) ـــــــــــــــــ (۲۱۲-۲۵۴ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۲۲۰-۲۵۴ق	مأمون المعتصم بالله الواثق بالله (۲۲۷-۲۳۲ق) متوکل (۲۳۲-۲۴۷ق) منتصر (۲۴۷-۲۴۸ق) مستعین (۲۴۸-۲۵۲ق) معتز (۲۵۲-۲۵۵ق)
امام عسکری(ع) ـــــــــــــــــ (۲۳۲-۲۶۰ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۲۵۵-۲۶۰ق	متوکل منتصر مستعین معتز مهتدی(۲۵۵-۲۵۶ق) معتمد(۲۵۶-۲۷۸ق)
امام زمان(عج) ـــــــــــــــــ (۲۵۵ق-...) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۲۶۰ق-...	خلفا تا پایان غیبت صغرا معتز مهتدی معتمد معتضد (۲۷۸-۲۸۹ق) مکتفی (۲۸۹-۲۹۵ق) مقتدر (۲۹۵-۳۲۰ق) قاهر (۳۲۰-۳۲۲ق) راضی (۳۲۲-۳۲۹ق)

علی بن حسین(ع)، ملقب به سجاد و زین العابدین، چهارمین امام شیعیان، فرزند امام حسین(ع) بود که از شهربانو دختر یزدگرد سوم، در سال ۳۸ هجری در مدینه متولد شد.

امام سجاد(ع) در واقعه کربلا اسیر شد و به همراه اسیران کربلا به کوفه و شام اعزام شد. او خطبه‌ای در شام در معرفی خود و پدرانش ایراد کرد که مردم را تحت تأثیر قرار داد. او پس از گذراندن دوران اسیری، به مدینه بازگردانده شد و در مدینه، مشغول عبادت بود و با کسی جز خواص شیعه مانند ابوحمزه ثمالی و ابوخالد کابلی ارتباط نداشت. خواص نیز معارفی را که از آن حضرت اخذ می‌کردند، در میان شیعه نشر می‌دادند.

امام چهارم پس از ۳۴ سال امامت، در ۵۷ سالگی به سال ۹۵ق به دست ولید بن عبدالملک مسموم شد و به شهادت رسید و در قبرستان بقیع کنار عمویش امام حسن(ع) دفن شد.

مجموعه ادعیه و مناجات امام سجاد(ع) که بسیاری از معارف دینی را در بردارد، در کتاب صحیفه سجادیه گرد آمده است.

امام باقر(ع)

نوشتار اصلی: امام باقر(ع)

محمد بن علی مشهور به امام محمدِ باقر(ع) و امام پنجم شیعیان، فرزند امام سجاد(ع) و فاطمه دختر امام حسن(ع) در سال ۵۷ق در مدینه متولد شد. او پس از پدرش به امر خدا و معرفی پیامبر(ص) و ائمه(ع) پیش از خود، به امامت رسید و در سال ۱۱۴ هجری قمری توسط ابراهیم بن ولید بن عبدالملک برادرزاده هشام خلیفه اموی مسموم و شهید شد و در قبرستان بقیع کنار پدرش به خاک سپرده شد. امام باقر(ع) در کربلا حضور داشت او در آن زمان چهار سال داشت.

در دوران امامت امام پنجم که ۱۸ یا ۱۹ سال به طول انجامید، از طرفی در اثر ظلم‌های بنی امیه، هر روز انقلاب و جنگی رخ می‌داد و این گرفتاری‌ها دستگاه خلافت را مشغول و از تعرض به اهل بیت دور می‌کرد. از طرف دیگر، وقوع واقعه کربلا و مظلومیت اهل بیت، مسلمانان را مجذوب او ساخت و امکاناتی در نشر حقایق اسلامی و معارف اهل بیت برای آن حضرت به وجود آورد که برای هیچ‌یک از امامان گذشته میسر نشده بود از این رو احادیث بی‌شماری از او نقل شده است. به گفته شیخ مفید، احادیث او در معارف دین به حدی است که از هیچ یک از فرزندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) این مقدار روایات به جا نمانده است.

امام صادق(ع)

نوشتار اصلی: امام صادق(ع)

جعفر بن محمد معروف به امام جعفر صادق(ع) و ششمین امام شیعیان،‌ فرزند امام باقر(ع) و ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکر، در ۱۷ ربیع‌الاول سال ۸۳ قمری در مدینه متولد شد. او در سال ۱۴۸ قمری توسط منصور خلیفه عباسی مسموم و شهید شد و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

امام صادق، در مدت ۳۴ سال امامتش به جهت ضعف حکومت اموی بستر مناسبی برای نشر تعالیم اسلامی به دست آورد، از این رو به نشر تعالیم دینی و پروش شخصیت‌های علمی بسیاری در فنون مختلف پرداخت. شمار شاگردان و راویان او را ۴۰۰۰ نفر دانسته‌اند. افرادی همچون زراره، محمد بن مسلم، مؤمن طاق، هشام بن حکم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، جابر بن حیان و از اهل‌سنت نیز افرادی همچون سفیان ثوری، ابوحنیفه (رئیس مذهب حنفیه)، مالک بن انس، پیشوای مذهب مالکی، از جمله پروش‌یافتگان آن حضرت بودند.

به گفته شیخ مفید در میان اهل بیت(ع) بیشترین روایات از امام صادق(ع) نقل شده است. گفته شده به همین دلیل، مذهب شیعه را مذهب جعفری نامیده‌اند.

امام کاظم(ع)

نوشتار اصلی: امام موسی کاظم(ع)

موسی بن جعفر معروف به امام موسی کاظم و ملقب به کاظم و باب الحوائج هفتمین امام شیعیان امامی، فرزند امام صادق و حمیده در سال ۱۲۸ قمری در ابواء، منطقه‌ای میان مکه و مدینه، متولد شد.

امام کاظم(ع) پس از پدرش، به تصریح امام صادق(ع) به امامت رسید. دوران امامت ۳۵ ساله امام هفتم، با منصور، هادی، مهدی و هارون از خلفای عباسی، همزمان بود. این دوران با اوج قدرت خلافت عباسی همزمان بود و دوران سختی برای امام کاظم(ع) و شیعیان بود. از این‌رو او در برابر حکومت وقت، تقیه می‌کرد و شیعیان را نیز به این کار سفارش ‌می‌نمود. امام هفتم در ۲۰ شوال سال ۱۷۹ق، زمانی که هارون در سفر حج به مدینه رفت، دستور داد امام را در مدینه زندانی کردند و از مدینه به بصره و از بصره به بغداد منتقل کردند. او در سال ۱۸۳ق در زندان بغداد توسط سِنْدی بْن شاهِکْ با سم شهید شد و در محلی به نام «مقابر قریش» که اکنون در کاظمین است، مدفون گردید.

امام رضا(ع)

نوشتار اصلی: امام رضا(ع)

علی بن موسی بن جعفر معروف به امام رضا(ع) و هشتمین امام شیعیان، فرزند امام کاظم(ع) و نجمه خاتون به سال ۱۴۸ق در مدینه متولد و در سال ۲۰۳ق در ۵۵ سالگی در طوس (مشهد) به شهادت رسید.

امام رضا(ع) پس از پدرش، به امر خدا و به تصریح امام کاظم(ع) به امامت رسید. مدت امامت امام او ۲۰ سال (۱۸۳-۲۰۳ق)بود که با خلافت هارون الرشید و پسرانش امین و مأمون همزمان بود.

پس از هارون الرشید، مأمون به خلافت رسید. مأمون به جهت مشروعیت بخشیدن به خلافت خود، کنترل فعالیت‌های امام رضا(ع) و کاستن مقام و منزلت امامت، تصمیم گرفت امام هشتم را ولیعهد خود قرار دهد. به همین دلیل، او امام را در سال ۲۰۱ق از مدینه به مرو احضار کرد. مأمون نخست، اصل خلافت و سپس ولیعهدی خود را به امام رضا پیشنهاد داد که با مخالفت او روبرو شد؛ اما سرانجام، مأمون امام را وادار به پذیرش ولیعهدی خود کرد. امام نیز به این شرط که در کارهای حکومتی و عزل و نصب‌ها مداخله نکند، ولایت‌عهدی را پذیرفت. پس از مدتی، مأمون با مشاهده پیشرفت سریع شیعه و به جهت حفظ خلافت خود، امام رضا(ع) را مسموم و شهید کرد.

حدیث معروف سلسلة الذهب هنگام عبور از نیشابور به طرف مرو از امام نقل شده است. هنگام حضور امام رضا(ع) در مرو، مأمون میان او و بزرگان دیگر ادیان و مذاهب جلسات مناظره‌ تشکیل می‌داد که سبب اظهار برتری امام در علم و دانش شد.

امام جواد(ع)

نوشتار اصلی: امام جواد(ع)

محمد بن علی مشهور به امام جواد و امام محمدِ تقی(ع) و نهمین امام شیعیان اثناعشری، فرزند امام هشتم و سَبیکه نوبیه در ماه رمضان سال ۱۹۵ق در مدینه متولد شد و در سال ۲۲۰ق در بغداد به شهادت رسید. او در کنار جد خود امام هفتم در مقبره قریش در کاظمیه مدفون گردید.

امام جواد(ع) در سن هشت سالگی و به تصریح پدرش به امامت رسید. سن کم او سبب شد تا شماری از شیعیان، در امامت او تردید کنند؛ برخی، برادر امام رضا عبدالله بن موسی را امام خواندند و برخی دیگر به واقفیه پیوستند؛ اما بیشتر آنان با توجه به نص امامت و آزمایش علمی امام جواد(ع)، امامت او را پذیرفتند. دوران ۱۷ سال امامتش با خلافت مأمون و معتصم همزمان بود.

مأمون در سال ۲۰۴ق به جهت تحت نظر قرار دادن او و شیعیانش، امام جواد را به بغداد- که آن روز پایتخت خلافت بود- احضار کرد و دخترش ام الفضل را به ازدواج وی درآورد. پس از مدتی او به مدینه بازگشت و تا آخر عهد مأمون در مدینه ماند. پس از درگذشت مأمون، معتصم زمام خلافت را به دست گرفت و در سال ۲۲۰ق امام را به بغداد احضار کرده و تحت نظر گرفت و سرانجام آن حضرت با تحریک معتصم و به دست همسر خود مسموم و شهید شد.

امام هادی(ع)

نوشتار اصلی: امام هادی(ع)

علی بن محمد مشهور به امام هادی یا امام علی النقی(ع)، امام دهم امامیه، فرزند امام جواد و سمانه مغربیه در سال ۲۱۲ق در منطقه‌ای به نام صریا در نزدیکی مدینه متولد و در سال ۲۵۴ق در سامرا به دست المعتز بالله، خلیفه عباسی مسموم و شهید شد.

امام هادی(ع) ۳۳ سال(۲۲۰ق-۲۵۴ق) امامت شیعیان را بر عهده داشت و در این مدت با شش خلیفه عباسی مانند معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز معاصر بود.

متوکل در سال ۲۳۳ق به جهت تحت نظر قراردادن امام هادی(ع)، او را از مدینه به سامرا- که آن روز مرکز خلافت بود- احضار کرد و او بقیه عمر خود را در این شهر به سر برد. پس از درگذشت متوکل، منتصر و مستعین و معتز روی کار آمدند و امام هادی(ع) در دوران معتز، مسموم و شهید شد.

امام هادی(ع) از طریق دعا و زیارات به تربیت شیعیان و آشنایی با معارف شیعی می‌پرداخت. زیارت جامعه کبیره از زیارت‌نامه‌های مهم شیعیان، از او نقل شده است.

امام حسن عسکری(ع)

نوشتار اصلی: امام عسکری(ع)

حسن بن علی(ع) مشهور به امام حسن عسکری(ع) امام یازدهم شیعیان اثناعشری، فرزند امام هادی(ع) و حَدِیث در سال ۲۳۲ق در مدینه متولد و در سال ۲۶۰ق به دسیسه معتمد خلیفه عباسی مسموم و شهید شد. او را در خانه‌اش در سامرا، کنار مرقد پدرش به خاک سپردند.

امام یازدهم به تصریح پدرش،‌ پس از او به امامت رسید و در دوران شش ساله امامتش با معتز، مهتدی و معتمد عباسی معاصر بود. امام در سامرا تحت نظر خلفای عباسی قرار داشت و چند باری به زندان افتاد. به گفته برخی اقامت طولانی او در سامرا نوعی زندانی بودن و بازداشت از سوی خلیفه وقت بود. از این رو او با تقیه رفتار می‌کرد و همانند چند امام پیش از خود از طریق سازمان وکالت با شیعیان در ارتباط بود. گفته شده سبب فشار و سخت‌گیری خلفا، از یک سو افزایش جمعیت و قدرت شیعیان و ترس خلفا از آنان بود و از سوی دیگر شواهدی بود که از وجود فرزندی برای امام یازدهم خبر می‌داد که او را مهدی موعود می‌دانستند.

امام عسکری و پدرش به جهت سکونت در سامرا‌(عسکر) به عسکریین مشهورند.

امام مهدی(عج)

نوشتار اصلی: امام مهدی(عج)

محمد بن حسن مشهور به امام مهدی و امام زمان(ع)، دوازدهمین و آخرین امام شیعیان دوازده امامی، فرزند امام عسکری(ع) و نرجس خاتون در نیمه شعبان به سال ۲۵۵ق در سامرا متولد شد.

امام مهدی در پنج سالگی به امامت رسید. پیامبر(ص) و همه امامان(ع) به امامت او تصریح کرده‌اند. او تا زمان شهادت پدرش(۲۶۰ق) از مردم پنهان بود و جز عده‌ای از خواص شیعه کسی نمی‌توانست او را ملاقات کند. پس از شهادت پدرش به امر خدا از عموم مردم غایب شد. حدود هفتاد سال در غیبت صغری به سر برد و در این مدت از طریق چهار نائب خاص با شیعیان در ارتباط بود؛ اما با آغاز غیبت کبری در سال ۳۲۹ق ارتباط شیعیان با امام توسط نایبان خاص، پایان یافت.

طبق روایات، شیعیان در دوران غیبت به انتظار فرج و ظهور امام زمان ترغیب شده و آن از برترین اعمال به شمار آمده است. شیعیان برآنند براساس روایات پس از ظهور، جامعه اسلامی پر از عدل و داد می‌شود. در روایات متعددی نشانه‌های ظهور بیان شده است.

جایگاه امامان شیعه نزد اهل سنت

اهل سنت امامان دوازده‌گانه شیعه را به عنوان امام و جانشینان بلافصل پیامبر(ص) نمی‌پذیرند؛ اما نسبت به آنها محبت دارند بر پایه روایتی از پیامبر(ص) که در منابع آنها نقل شده خویشاوندانی که براساس آیه مودت، مودت آنها واجب است، علی(ع) و فاطمه(س) و فرزندان آن دو هستند». فخرالدین رازی، مفسر و متکلم اهل سنت در قرن ششم هجری، با استناد به آیه مودت، صلوات تشهد و سیره پیامبر(ص)، محبت و دوستی علی(ع) و فاطمه(س) و فرزندان آنها را واجب دانسته است.

برخی از عالمان اهل سنت به زیارت مرقد امامان شیعه می‌رفتند و به آنها متوسل می‌شدند. از جمله ابوعلی خَلّال از علمای اهل سنت در قرن سوم هجری، گفته است هر گاه برایم مشکلی پیش می‌آمد، به زیارت قبر موسی بن جعفر می‌رفتم و به او متوسل می‌شدم، مشکلم برطرف می‌شد. از ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، فقیه، محدث و مفسر اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری، نقل شده که بارها به زیارت قبر امام رضا(ع) می‌رفت و تعظیم و تضرعش دیگران را به حیرت وا می‌داشت. ابن حِبّان، محدث اهل سنت در قرن سوم و چهارم، گفته است زمانی که در طوس بودم هر گاه مشکلی برایم پیش می‌آمد، به زیارت علی بن موسی الرضا(ع) می‌رفتم و دعا می‌کردم، دعایم مستجاب و مشکلم برطرف می‌شد.

به گفته جعفر سبحانی، بسیاری از علمای اهل سنت مرجعیت دینی و علمی امامان شیعه(ع) پذیرفته‌اند. به عنوان نمونه از ابوحنیفه،‌ پایه‌گذار مذهب حنفی، نقل شده است که احدی فقیه‌تر از جعفر بن محمد(ع) ندیدم. این جمله از محمد بن مسلم بن شهاب زُهْری، از تابعین و فقیه و محدث اهل سنت قرن اول و دوم هجری، درباره امام سجاد(ع) نقل شده است. عبدالله بن عطاء مکی، از محدثان اهل سنت و از یاران امام باقر(ع)، گفته است: «من علما را در نزد هیچ کس به لحاظ علمی پایین‌تر و کوچک‌تر ندیدم؛ چنانکه در نزد محمد بن علی(ع) دیدم. حَکَم بن عُتَیبه (از فقهای بزرگ کوفه) را نزد او بسان شاگردی دیدم».

کتاب‌شناسی

نوشتار اصلی: فهرست کتاب‌ها درباره امامان شیعه

درباره شرح حال امامان شیعه و فضائل آنها کتب متعددی از سوی شیعیان و اهل سنت نگارش شده است.

کتب شیعه

از جمله کتاب‌های علمای شیعه درباره امامان و فضائل آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد:

1. دلائل الامامة، کتابی به زبان عربی منسوب به محمد بن جریر طبری صغیر‌(درگذشت ۳۱۰ق) درباره زندگانی، معجزات و فضایل حضرت زهرا(س) و ائمه معصومین علیهم‌السلام.
2. اَلْإرْشاد فی مَعْرفة حُجَجِ الله عَلَی الْعِباد کتابی کلامی و تاریخی به زبان عربی نوشته شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق) فقیه و متکلم شیعی. این کتاب، با توجه به روایات،‌ به تاریخ زندگانی و فضائل ائمه اطهار(ع) می‌پردازد. محمدباقر ساعدی خراسانی این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است.
3. مَناقِبُ آلِ اَبی‌طالب، کتابی عربی درباره فضایل چهارده معصوم(ع)، نوشته ابن شهر آشوب مازندرانی(درگذشت ۵۸۸ق).
4. إعلامُ الوَریٰ بأعلامِ الهدیٰ کتابی به زبان عربی، نوشته فضل بن حسن طبرسی (درگذشت ۵۴۸ ق) درباره سیره و زندگانی رسول خدا(ص) و امامان معصوم(ع).
5. کَشْفُ الغُمَّة فی مَعْرِفَةِ الأئمّة(ع)، اثری به زبان عربی در شرح‌حال، فضائل و معجزات چهارده معصوم(ع) نوشته علی بن عیسی اربلی (درگذشت ۶۹۲ق).
6. رَوضَةُ الْواعِظین وَ بَصیرَةُ الْمُتَّعِظین نوشته فتال نیشابوری (درگذشت ۵۰۸) درباره تاریخ زندگانی پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) است. این کتاب توسط محمود مهدوی دامغانی به فارسی ترجمه شده است.
7. جَلاءُ العُیون کتابی به زبان فارسی نوشته محمدباقر مجلسی(۱۰۳۷ق-۱۱۱۰ق) که در چهارده باب درباره تاریخ زندگی چهارده معصوم(ع) نگاشته شده است.
8. مُنْتَهَى ألآمال فی تَواريخِ ألنَّبی وَ ألْآل، اثر شیخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) به تفصیل از زندگی چهارده معصوم(ع) سخن گفته است.

کتب اهل سنت

برخی از کتاب‌های اهل سنت درباره شرح حال و فضایل امامان دوازده‌گانه از این قرار است:

1. مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، کتابی به زبان عربی تألیف محمد بن طلحه شافعی (۵۸۲-۶۵۲ق) که در دوازده باب به شرح حال دوازده امام(ع) پرداخته است.
2. تَذکِرَةُ الخَواصّ مِنَ الأمّة فی ذِکرِ خَصائص الأئمة، اثر یوسف بن قزاوغلی معروف به سبط بن جوزی مورخ و عالم حنفی مذهب اهل سنت (درگذشت ۶۵۴ق) که در دوازده باب به عدد ائمه(ع) درباره شرح حال ائمه(ع) و فضائل آنها نگارش شده است.
3. الفصول المهمة فی معرفة الائمة، از ابن صباغ مالکی(درگذشت ۸۵۵ق)، نویسنده سنی مذهب قرن نهم که به زندگانی و فضائل امامان دوازده‌گانه پرداخته است. عالمان شیعه و سنی فراوان از این کتاب نقل کرده‌اند.
4. الائمة الاثنا عشر‌ یا ألشّذَراتُ الذّهَبیة، از شمس الدین ابن طولون، عالم حنفی دمشقی (درگذشت ۹۵۳ق).
5. الاتحاف بحب الاشراف، اثر جمال‌الدین شبراوی(۱۰۹۲-۱۱۷۲ق)، از علمای اهل سنت شافعی مصری، در شرح حال خاندان پيامبر و ائمه(ع).
6. نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، نوشته مؤمن شبلنجی، از علمای اهل سنت در قرن ۱۳ قمری، که به زندگانی پیامبر(ص) و امامان شیعه و خلفای اهل سنت می‌پردازد.
7. یَنابیعُ المَوَدّة لِذَوی القُرْبی، كتابى در زندگانى و مناقب و فضایل مخصوص اهل‌بيت پيامبر(ص)، که توسط سلیمان بن ابراهیم قندوزی(درگذشت ۱۲۹۴ق) از عالمان اهل سنت حنفی مذهب، نوشته شده است.

جستارهای وابسته

• اهل البیت علیهم السلام
• امامت امامان شیعه
• چهارده معصوم(ع)

منابع برای مطالعه بیشتر

• حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، رسول جعفریان، قم، انصاریان.