امامان شیعه
امامان شیعه دوازده تن از خاندان پیامبر اسلام(ص) که بنابر آموزه‌های شیعی، جانشینان آن حضرت و پس از او سرپرست و امام جامعه اسلامی‌اند. نخستین امام، حضرت علی(ع) است و دیگر امامان فرزندان و نوادگان او و حضرت زهرا(س) هستند.
بنابر آموزه‌های شیعی، امامان(ع) از جانب خداوند به امامت منصوب شده‌اند و علم لدنّی، مقام عصمت و حق شفاعت دارند و می‌توان با توسل به آنان به خداوند تقرب یافت. امامان(ع) افزون‌بر مرجعیت دینی، رهبری سیاسی جامعه را نیز بر عهده دارند. آیاتی از قرآن بدون نام بردن از ایشان به موضوع امامت پرداخته‌اند مانند آیه اولی الامر، آیه تطهیر، آیه ولایت، آیه اکمال، آیه تبلیغ، آیه صادقین.
در روایاتی از پیامبر(ص) ویژگیها، اسامی و شمار امامان(ع) آمده است، از مشهورترین این احادیث می‌توان از حدیث ثقلین، حدیث منزلت، حدیث سفینه، حدیث یوم الدار، حدیث مدینة العلم، حدیث طَیر مَشْوِی، حدیث رایت، حدیث کساء، حدیث جابر و حدیث دوازده خلیفه نام برد. بنابر این روایات، امامان همگی از قریش و اهل بیت پیغمبرند و مهدی موعود آخرین امام است.
روایات متعددی نیز از پیامبر(ص) در امامت علی(ع) که امام اول است در منابع روایی یافت می‌شود و همچنین روایاتی از پیامبر(ص) و علی(ع) وجود دارد که به نص بر امامت امام دوم تصریح کرده‌اند. از آن پس، هر امامی، امام پس از خویش را به نص معرفی کرده است. به مقتضای این نصوص، امامان و جانشینان پس از پیامبر ۱۲ نفرند:[۱]
| نام | القاب | کنیه | روز‌تولد | سال تولد |
محل تولد |
روز‌شهادت | سال شهادت |
محل شهادت |
امامت | مدت امامت |
نام مادر |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| علی بن ابیطالب | امیرالمؤمنین | ابوالحسن | ۱۳ رجب | ۳۰ عام‌الفیل | کعبه | ۲۱ رمضان | ۴۰ ق | کوفه | ۴۰-۱۱ | ۲۹ سال | فاطمه بنت اسد |
| حسن بن علی | مجتبی | ابومحمد | ۱۵ رمضان | ۲ ق | مدینه | ۲۸ صفر | ۵۰ ق | مدینه | ۵۰-۴۰ | ۱۰ سال | فاطمه(س) |
| حسین بن علی | سید الشهداء | ابوعبدالله | ۳ شعبان | ۳ ق | ۱۰ محرم | ۶۱ ق | کربلا | ۶۱-۵۰ | ۱۰ سال | ||
| علی بن الحسین | سجاد، زین‌العابدین | ابوالحسن | ۵ شعبان | ۳۸ ق | ۲۵ محرم | ۹۵ ق | مدینه | ۹۴-۶۱ | ۳۵ سال | شهربانو | |
| محمد بن علی | باقر العلوم | ابو جعفر | ۱ رجب | ۵۷ ق | ۷ ذی‌الحجه | ۱۱۴ ق | ۱۱۴-۹۴ | ۱۹ سال | فاطمه | ||
| جعفر بن محمد | صادق | ابوعبدالله | ۱۷ ربیع‌الاول | ۸۳ ق | ۲۵ شوال | ۱۴۸ ق | ۱۴۸-۱۱۴ | ۳۴ سال | فاطمه | ||
| موسی بن جعفر | کاظم | ابوالحسن | ۷ صفر | ۱۲۸ ق | ۲۵ رجب | ۱۸۳ ق | کاظمین | ۱۸۳-۱۴۸ | ۳۵ سال | حمیده بربریه | |
| علی بن موسی | رضا | ابوالحسن | ۱۱ ذی‌القعده | ۱۴۸ ق | آخر صفر | ۲۰۳ ق | مشهد | ۲۰۳-۱۸۳ | ۲۰ سال | تکتم | |
| محمد بن علی | تقی، جواد | ابوجعفر | ۱۰ رجب | ۱۹۵ ق | آخر ذی القعدة | ۲۲۰ ق | کاظمین | ۲۲۰-۲۰۳ | ۱۷ سال | سبیکه | |
| علی بن محمد | هادی، نقی | ابوالحسن | ۱۵ ذی‌الحجه | ۲۱۲ ق | ۳ رجب | ۲۵۴ ق | سامرا | ۲۵۴-۲۲۰ | ۳۴ سال | سمانه مغربیه | |
| حسن بن علی | زکی، عسکری | ابومحمد | ۱۰ ربیع‌الثانی | ۲۳۲ ق | ۸ ربیع‌الاول | ۲۶۰ ق | ۲۶۰-۲۵۴ | ۶ سال | سوسن | ||
| حجة بن الحسن | قائم | ابوالقاسم | ۱۵ شعبان | ۲۵۵ ق | سامرا | نرجس خاتون | |||||
محتویات
جایگاه امامان نزد شیعه
آموزه امامتِ امامان دوازده‌گانه از اعتقادهای بنیادی شیعه اثنا عشری است و در منابع روایی، احادیث متعددی از حضرت محمد(ص) و ائمه(ع) در تأیید آن موجود است. مفسران و متکلمان شیعه برآن‌اند که در قرآن کریم نیز به صورت کنایه به امامت امامان اشاره شده است[۲] که می‌توان به آیه اولی الامر، آیه تطهیر، آیه ولایت، آیه اکمال، آیه تبلیغ و آیه صادقین اشاره کرد.
طبق اعتقاد شیعه اثنا عشری، دوره امامت امامان دوازده‌گانه با رحلت رسول اکرم(ص) در سال ۱۱ قمری و به امامت رسیدن حضرت علی(ع) آغاز شده، و بدون قطع شدن تاکنون ادامه یافته است. از ۲۶۰ق، پس از درگذشت امام حسن عسکری(ع) و انتقال امامت به فرزند ایشان، امام مهدی(ع)، امامت از حالت ظهور به حالت غیبت تبدیل شده، و دوره بلند امامت آن حضرت به طور کامل در حال غیبت بوده است.
شیعیان امامان را معصوم و دارای علم لدنی می‌دانند[۳] و معتقدند با توسل به مقام ایشان می‌توان به خداوند تقرب یافت. زیارت قبور ائمه جزو آیین‌های شیعیان است و ایشان را دارای مقام شفاعت می‌دانند.[۴]
دلایل اثبات امامت
ادله اثبات امامت، همواره موضوع مهمی برای تالیف کتاب نزد امامیه بوده و دانشمندان شیعه آثار پرشماری به سبک های گوناگون در این باره نوشته‌اند. کتاب سلیم بن قیس هلالی، مربوط به اواخر قرن نخست هجری از قدیم‌ترین آثاری است که در آن، از امامان دوازده‌گانه سخن گفته است.[۵] اثاری مانند مقتضب الاثر از ابن عیاش جوهری (م ۴۰۱ق) و کفایة الاثر از خزاز قمی (اواخر قرن ۴ق) وجود دارد که مؤلفان آنها تلاش کردند تا روایاتی درباره ی نص بر امامان دوازده‌گانه را از منابع گوناگون شیعه و اهل سنت گرد آورند.
افزون بر کتب نصوص، باید به آثاری با عنوان عمومی «دلائل الامامه» در باب معجزات ائمه(ع)، مانند دلائل الامامه منسوب به طبری (چاپ نجف، ۱۳۸۳ق)، یا آثاری با عنوان عمومی «الوصیه» در تبیین انتقال وصیت در سلسله امامان دوازده‌گانه، مانند اثبات الوصیة مسعودی (چ نجف، کتابخانه حیدریه) اشاره کرد.[۶]
اثبات نقلی امامت امامان دوازده‌گانه(ع)، نزد متکلمان امامیه نیز مورد توجه بوده و اثار مهم کلامی را به وجود اورده است.[۷] از مشهورترین این روایات می‌توان از حدیث ثقلین، حدیث منزلت، حدیث سفینه، حدیث یوم الدار، حدیث مدینة العلم، حدیث طیر مشوی، حدیث رایت، حدیث کساء، حدیث جابر و حدیث ۱۲ خلیفه نام برد.
حدیث ۱۲ خلیفه
علاوه بر احادیث شیعی، در میان اهل سنت نیز احادیثی مبنی بر وجود ۱۲ نقیب یا امام پس از رسول اکرم(ص)، رایج بوده است. در طول قرن نخست هجری،از برخی اصحاب رسول اکرم(ص)، احادیثی با مضمون بشارت به ۱۲ امام پس از آن حضرت، در محافل گوناگون نقل شده است. از میان آن احادیث حدیث جابر بن سمره که در صحیح بخاری و صحیح مسلم نیز نقل شده‌اند بیشترین شهرت رادارد؛ در این حدیث بیان شده که امیران (امامان یا خلفا) پس از پیامبر ۱۲ تن هستند و همه ایشان از قریش‌اند.[۸]
در ردیف بعد، باید از حدیثی به نقل از ابن مسعود یاد کرد که برپایه آن، شمار نقیبان پس از پیامبر، ۱۲ تن به تعداد نقیبان بنی اسرائیل بوده است.[۹]
معرفی امامان شیعه
۱- امام علی(ع)
- در زمان پیامبر(ص)
|
نخستین امام شیعیان | |
|
زندگی میراث فضائل اصحاب |
علی(ع) فرزند ابوطالب، عموی پیامبر(ص) و شیخ بنی هاشم، بود. ابوطالب، پیغمبر اکرم را سرپرستی نموده و در خانه خود جای داده و بزرگ کرده بود و پس از بعثت نیز تا زنده بود از آن حضرت حمایت کرد و شرّ کفار عرب و به ویژه قریش را از وی دفع نمود.[۱۰]
علی علیه‌السلام (بنا به نقل مشهور) ۱۰ سال پیش از بعثت متولد شد و پس از ۶ سال در اثر قحطی که در مکه و حوالی آن اتفاق افتاد، بنا به درخواست پیامبر(ص) از خانه پدر به خانه پسر عمویش پیامبر(ص) منتقل گردید و تحت سرپرستی و پرورش مستقیم آن حضرت درآمد.[۱۱]
در آغاز رسالت پیامبر وقتی که از غار حرا رهسپار شهر و خانه خود شد، علی(ع) به همراه خدیجه(س) همسر پیامبر به عنوان نخستین مسلمانان به او ایمان آوردند. در ابتدای رسالت علنی در جریان یوم الدار نیز ایشان اولین و تنها کسی در آن جمع بود که ایمان خود را آشکارا اظهار داشت، او هرگز غیر خدای یگانه را نپرستید.[۱۲]
علی(ع) پیوسته ملازم پیامبر(ص) بود تا آن حضرت از مکه به مدینه هجرت نمود و در شب هجرت نیز که کفار خانه آن حضرت را محاصره کرده بودند و تصمیم داشتند پیامبر را در بستر خواب قطعه قطعه نمایند، علی(ع) برای حفظ جان پیامبر در بستر ایشان آرمید و آن حضرت رهسپار مدینه گردید.[۱۳]شان نزول آیه اشتراء همین جانفشانی است.
وی در مدینه نیز ملازم پیامبر(ص) بود و با فاطمه(س) دخت گرامی رسول خدا ازدواج کرد. در موقعی که پیامبر میان اصحاب خود عقد اخوت می‌بست او را برادر خود قرار داد.[۱۴]
علی(ع) در همه جنگ‌ها که پیامبر(ص) شرکت کرد حاضر شد جز جنگ تبوک که آن حضرت او را در مدینه به جای خود نشانده بود. وی در هیچ جنگی پای به عقب نگذاشت و از هیچ حریفی روی نگردانید و در هیچ امری مخالفت پیامبر(ص) نکرد چنانکه آن حضرت فرمود: «هرگز علی از حق و حق از علی جدا نمی‌شوند».[۱۵]
- پس از پیامبر(ص)
علی(ع) روز رحلت پیغمبراکرم(ص) ۳۳ سال داشت و با اینکه در همه فضائل دینی سرآمد و در میان اصحاب ممتاز بود و در موارد متعدد از جمله روز غدیر، پیامبر او را به عنوان جانشین پس از خود معرفی کرده بود، به عنوان اینکه وی جوان است و مردم به واسطه خون‌هایی که در جنگ‌ها پیشاپیش پیامبر(ص) ریخته با وی دشمن‌اند از خلافت کنارش زدند و به این ترتیب دست آن حضرت از امور مردم به کلی قطع شد. وی پس از یک سری اعتراض، ۲۵ سال (که زمان سه خلیفه پس از رحلت پیامبر(ص) بود) سکوت کرد و به تربیت افراد پرادخت و پس از کشته شدن خلیفه سوم، مردم با آن حضرت بیعت نموده و به خلافت برگزیدند.[۱۶]
آن حضرت در خلافت خود که تقریبا ۴ سال و ۹ ماه طول کشید گرفتار سه جنگ داخلی شد. عده‌ای از صحابه که پیشاپیش آنها ام المؤمنین عایشه، طلحه و زبیر بودند، خون خلیفه سوم را دستاویز قرار داده سر به مخالفت برافراشتند و جنگ جمل را در نزدیکی بصره به راه‌انداختند. جنگ صفین در مرز عراق و شام با معاویه درگرفت که یک سال و نیم ادامه یافت. آخرین فتنه نیز جنگ نهروان با خوارج بود و به این ترتیب، بیشتر حکومت آن حضرت در ایام خلافت خود، صرف رفع اختلاف داخلی بود و پس از گذشت زمان کوتاه، صبح ۱۹ رمضان سال ۴۰ قمری در مسجد کوفه هنگام نماز به دست بعضی از خوارج ضربتی خورده و در شب ۲۱ رمضان شهید شد.[۱۷]
- ویژگیها
علی(ع) به شهادت تاریخ و اعتراف دوست و دشمن در کمالات انسانی کاستی نداشت و در فضائل اسلامی نمونه کاملی از تربیت پیغمبراکرم(ص) بود.[۱۸]
علی(ع) در علم و دانش، داناترین یار پیغمبر اکرم(ص) و سایر اهل اسلام بود و نخستین کسی است در اسلام که در بیانات علمی خود، درِ استدلال و برهان را باز کرد و در معارف الهی بحث فلسفی نمود و در باطن قرآن سخن گفت و برای نگهداری لفظش، دستور زبان عربی را وضع کرد و در سخنرانی تواناترین عرب بود.[۱۹] (ببینید: نهج البلاغه)
علی(ع) در شجاعت ضرب المثل بود و در تقوای دینی و عبادت حق یگانه، در مهربانی به زیردستان و دلسوزی به بینوایان و کرم به فقرا و مستمندان، قصص و حکایات بسیار دارد.[۲۰]
۲- امام حسن(ع)
امام حسن مجتبی(ع) و برادرش امام حسین(ع) دو فرزند امیرالمؤمنین علی(ع) از حضرت فاطمه(س) بودند. پیامبر بارها می‌فرمود: «حسن و حسین فرزندان منند» و به پاس همین کلمه، علی(ع) به سایر فرزندان خود می‌فرمود: «شما فرزندان من هستید و حسن و حسین فرزندان پیغمبر خدایند».[۲۱]
امام حسن(ع) سال ۳ق در مدینه متولد شد، در ۷ سالگی جدش رسول خدا و به فاصله کوتاهی مادرش زهرا(س) را از دست داد.[۲۲] وی پس از شهادت پدر، به امر خدا و طبق وصیت آن حضرت، به امامت رسید و نزدیک به ۶ ماه به عنوان خلیفه مسلمین به اداره امور جامعه پرداخت. در این مدت معاویه که دشمن سرسخت علی(ع) و خاندان او بود و سالها به طمع خلافت (در ابتدا به نام خونخواهی خلیفه سوم و سپس به ادعای صریح خلافت) جنگیده بود به عراق که مقر خلافت امام حسن(ع) بود لشکر کشید و جنگ آغاز کرد. سرداران لشکر امام حسن(ع) را نیز تدریجاً با پولهای گزاف و نویدهای فریبنده گمراه ساخت و لشکریان را بر آن حضرت تحریک کرد تا آنجا که امام مجبور به صلح شد و خلافت ظاهری را با شرایطی (به شرط اینکه پس از درگذشت معاویه دوباره خلافت به امام حسن(ع) برگردد و خاندان و شیعیانش از تعرض مصون باشند) به معاویه واگذار نمود.[۲۳] معاویه در ابتدای خلافت خود شرایط صلح را لغو کرد. امام حسن(ع) در تمام مدت امامت خود که ۱۰ سال طول کشید در نهایت فشار وتنگنازندگی کرد و هیچگونه امنیتی حتی در داخل خانه خود نداشت و بالا خره در سال ۵۰ق به تحریک معاویه به دست همسر خود مسموم وشهید شد.[۲۴]
۳- امام حسین(ع)
 |
| سوگواری محرم |
| رویدادها |
|---|
|
واقعه عاشورا • اسیران کربلا • روزشمار واقعه عاشورا • روز عاشورا • نامه های کوفیان به امام حسین(ع) • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) |
| افراد |
| علی اکبر • علی اصغر • عباس بن علی • زینب کبری • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا |
| جای‌ها |
| حرم امام حسین (ع) • تل زینبیه • حرم عباس بن علی • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه |
| مناسبت‌ها |
| تاسوعا • عاشورا • اربعین |
| مراسم |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت |
امام حسین (سیدالشهداء) فرزند دوم علی(ع) از فاطمه(س) دختر پیغمبراکرم(ص) در سال ۴ق متولد شد و پس از شهادت برادرش امام حسن(ع) به امر خدا و طبق وصیت وی، به امامت رسید.[۲۵]
امام حسین علیه‌السلام ده سال امامت نمود که به جز ۶ ماه آخر مصادف با خلافت معاویه و در سخت‌ترین اوضاع و با نهایت اختناق زندگی می‌کرد. معاویه در صدد تحکیم اساس خلافت فرزند خود یزید که فردی بی‌بندوبار بود برآمد.[۲۶] در اواسط سال ۶۰ قمری، معاویه درگذشت و پسرش یزید به جای او نشست.[۲۷]
یزید بی‌درنگ پس از درگذشت پدر به والی مدینه دستور داد که از امام حسین برای وی بیعت گیرد و گرنه سرش را به شام فرستد!! پس از آنکه والی مدینه درخواست یزید را به امام حسین(ع) ابلاغ کرد آن حضرت برای تفکر در اطراف قضیه مهلت گرفت و شبانه با خاندان خود به سوی مکه حرکت کرد و چهار ماه به حرم خدا که در اسلام مأمن رسمی می‌باشد پناهده شد.[۲۸]
سیل نامه از عراق و به ویژه از شهر کوفه به شهر مکه سرازیر می‌شد و از آن حضرت می‌خواستند که به عراق رفته و به پیشوایی و رهبری جمعیت پرداخته برای برانداختن بیداد و ستم قیام کند.[۲۹] در موسم حج آن حضرت اطلاع پیدا کرد که جمعی از اطرافیان یزید با پوشش حُجاج وارد مکه شده و مأموریت دارند امام را به قتل رسانند.[۳۰]
آن حضرت در میان گروه انبوه مردم سرپا ایستاده سخنرانی کوتاهی کرده و از حرکت خود به سوی عراق خبر داد و شهادت خود را گوشزد نموده و از مسلمانان استمداد می‌کند که در این هدف یاری‌اش نمایند و خون خود را در راه خدا بذل کنند و فردای آن روز با خاندان و گروهی از یاران خود رهسپار عراق شد.[۳۱]
جمعی از افراد برجسته به عنوان خیرخواهی سر راه را بر وی گرفته و خطر این حرکت و نهضت را تذکر دادند، ولی آن حضرت در پاسخ فرمود که من بیعت نمی‌کنم و حکومت ظلم و بیداد را امضا نمی‌نمایم و می‌دانم که به هر جا روم و در هر جا باشم مرا خواهند کشت و اینکه مکه را ترک می‌گویم برای رعایت حرمت خانه خداست که با ریختن خون من هتک نشود.[۳۲]
- کربلا
در حدود ۷۰ کیلومتری کوفه در بیابانی به نام کربلا، آن حضرت و کسانش به محاصره لشکریان یزید درآمدند و ۸ روز توقف داشتند که هر روز حلقه محاصره تنگتر و سپاه دشمن افزونتر می‌شد و بالاخره آن حضرت و خاندان و کسانش با شماره ناچیز، در میان حلقه‌های متشکل از ۳۰۰۰۰ مرد جنگی قرار گرفتند.[۳۳]
در این چند روز امام به تحکیم موضع خود پرداخته یاران خود را تصفیه نمود، شبانه عموم همراهان خود را احضار فرمود در ضمن سخنرانی کوتاهی اظهار داشت که: ما جز مرگ و شهادت در پیش نداریم و اینان با کسی جز من کار ندارند، من بیعت خود را از شما برداشتم هر که بخواهد می‌تواند از تاریکی شب استفاده نموده جان خود را از این ورطه هولناک برهاند.[۳۴]
آخر روز ۹ ماه محرم، آخرین تکلیف (یا بیعت یا جنگ) از جانب دشمن به امام رسید و آن حضرت شب را برای عبادت مهلت گرفت و مصمم به جنگ فردا شد.[۳۵] (ببینید: روز تاسوعا)
روز دهم محرم سال ۶۱ق، امام با جمعیت کم خود (روی هم رفته کمتر از ۹۰ نفر که ۴۰ نفر از ایشان از همراهان سابق امام و سی و چند نفر در شب و روز جنگ از لشکر دشمن به امام پیوسته بودند و مابقی خویشاوندان هاشمی امام، از فرزندان و برادران و برادرزداگان و خواهرزادگان و عموزادگان بودند) در برابر لشکر بی‌کران دشمن صف‌آرایی نمودند و جنگ درگرفت.[۳۶] (ببینید: روز عاشورا)
آن روز از بامداد تا واپسین جنگیدند و امام(ع) و سایر جوانان هاشمی و یاران وی تا آخرین نفر شهید شدند (در میان کشته‌شدگان دو فرزند خردسال امام حسن و یک کودک خردسال و یک فرزند شیرخوار امام حسین را نیز باید شمرد).[۳۷]
- اسارت اهل بیت امام
لشکر دشمن پس از خاتمه جنگ، خیمه‌های امام را غارت کردند، سرهای شهدا را بریده، و اهل حرم را با سرهای شهدا به سوی کوفه و سپس دمشق پیش یزید بردند.[۳۸]
واقعه کربلا و اسیری زنان و دختران اهل بیت و شهر به شهر گردانیدن ایشان و سخنرانی‌هایی که دختر امیرالمؤمنین (ع) و امام چهارم- که جزء اسیران بودند- در کوفه و شام نمودند بنی امیه را رسوا کرد و تبلیغات چندین ساله معاویه را از کار انداخت و کار به جایی کشید که یزید از عمل مأموران خود در ملأ عام بیزاری جست و واقعه کربلا عامل مؤثری بود که با تأثیر درازمدت خود، حکومت بنی امیه را برانداخت و ریشه شیعه را استوارتر ساخت و از آثار کوتاه مدت آن، انقلاب‌ها و شورش‌هایی بود که به همراه جنگهای خونین تا ۱۲ سال ادامه داشت و از کسانی که در قتل امام شرکت جسته بودند، حتی یک نفر از دست انتقام نجستند.[۳۹]
۴- امام سجاد(ع)
|
| |
| امام علی(ع) ـــــــــــــــــ (۲۳قبل از هجرت-۴۰ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۱۱-۴۰ق |
ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان |
| امام حسن(ع) ـــــــــــــــــ (۳-۵۰ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۴۰-۵۰ق |
ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علی معاویه بن ابی سفیان (۴۱-۶۱ق) |
| امام حسین(ع) ـــــــــــــــــ (۴-۶۱ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۵۰-۶۱ق |
ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علی امام حسن معاویه بن ابی سفیان یزید بن معاویه |
| امام سجاد(ع) ـــــــــــــــــ (۳۸-۹۵ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۶۱-۹۵ق |
امام علی امام حسن معاویه بن ابی سفیان یزید بن معاویه معاویه بن یزید مروان بن الحکم(۶۴-۶۵ق) عبدالملک بن مروان (۶۵-۸۶ق) ولید بن عبدالملک (۸۶-۹۶ق) |
| امام باقر(ع) ـــــــــــــــــ (۵۷-۱۱۴ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۹۵-۱۱۴ق |
معاویه بن ابی سفیان یزید بن معاویه معاویه بن یزید مروان بن الحکم عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک (۹۶-۹۹ق) عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ق) یزید بن عبدالملک (۱۰۱-۱۰۵ق) هشام بن عبدالملک (۱۰۵-۱۲۵ق) |
| امام صادق(ع) ـــــــــــــــــ (۸۲-۱۴۸ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۱۱۴-۱۴۸ق |
عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک عمر بن عبدالعزیز یزید بن عبدالملک هشام بن عبدالملک ولید بن یزید (۱۲۵-۱۲۶ق) ولید بن عبدالملک (۱۲۶-۱۲۶ق) ابراهیم بن الولید (۱۲۶-۱۲۷ق) مروان بن محمد (۱۲۷-۱۳۲ق) ابوالعباس سفاح (۱۳۲-۱۳۶ق) منصور دوانیقی (۱۳۶-۱۵۸ق) |
| امام کاظم(ع) ـــــــــــــــــ (۱۲۸-۱۸۳ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۱۴۸-۱۸۳ق |
مروان بن محمد ابوالعباس سفاح منصور دوانیقی مهدی عباسی(۱۵۸-۱۶۹ق) هادی عباسی(۱۶۹-۱۷۰ق) هارون‌الرشید(۱۷۰-۱۹۳ق) |
| امام رضا(ع) ـــــــــــــــــ (۱۴۸-۲۰۳ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۱۸۳-۲۰۳ق |
منصور دوانیقی مهدی عباسی هادی عباسی هارون‌الرشید امین عباسی (۱۹۳-۱۹۸ق) مأمون عباسی (۱۹۸-۲۱۸ق) |
| امام جواد(ع) ـــــــــــــــــ (۱۹۵-۲۲۰ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۲۰۳-۲۲۰ق |
امین عباسی مأمون المعتصم بالله (۲۱۸-۲۲۷ق) |
| امام هادی(ع) ـــــــــــــــــ (۲۱۲-۲۵۴ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۲۲۰-۲۵۴ق |
مأمون المعتصم بالله الواثق بالله (۲۲۷-۲۳۲ق) متوکل (۲۳۲-۲۴۷ق) منتصر (۲۴۷-۲۴۸ق) مستعین (۲۴۸-۲۵۲ق) معتز (۲۵۲-۲۵۵ق) |
| امام عسکری(ع) ـــــــــــــــــ (۲۳۲-۲۶۰ق) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۲۵۵-۲۶۰ق |
متوکل منتصر مستعین معتز مهتدی(۲۵۵-۲۵۶ق) معتمد(۲۵۶-۲۷۸ق) |
| امام زمان(عج) ـــــــــــــــــ (۲۵۵ق-...) ـــــــــــــــــ دوره امامت: ۲۶۰ق-... |
خلفا تا پایان غیبت صغرا معتز مهتدی معتمد معتضد (۲۷۸-۲۸۹ق) مکتفی (۲۸۹-۲۹۵ق) مقتدر (۲۹۵-۳۲۰ق) قاهر (۳۲۰-۳۲۲ق) راضی (۳۲۲-۳۲۹ق) |
امام علی بن حسین (ع)، ملقب به «سجاد» و «زین العابدین»، فرزند امام سوم بود که از دختر یزدگرد، شاه ایران، متولد شد. ۳ برادر دیگرش در واقعه کربلا به شهادت رسیدند ولی ایشان چون سخت بیمار بود از جهاد بازماند و با اسیران کربلا به شام اعزام گردید.[۴۰]
پس از گذرانیدن دوران اسیری، به امر یزید و برای جلوگیری از خشم عمومی، محترماً به مدینه بازگردانده شد، آن حضرت را بار دوم نیز به امر عبدالملک خلیفه اموی، با بند و زنجیر از مدینه به شام جلب کرده‌اند و بعد به مدینه برگشته است.[۴۱]
امام چهارم پس از مراجعه به مدینه، گوشه خانه را گرفته و در به روی بیگانه بسته مشغول عبادت پروردگار بود و با کسی جز خواص شیعه مانند ابوحمزه ثمالی و ابوخالد کابلی و امثال ایشان تماس نمی‌گرفت. البته خواص، معارفی را که از آن حضرت اخذ می‌کردند در میان شیعه نشر می‌دادند و از این راه، تشیع توسعه فراوانی یافت که اثر آن در زمان امامت امام پنجم به ظهور پیوست.[۴۲]
صحیفه سجادیه شامل ۵۷ دعا از جمله آثار ایشان است.[۴۳] امام چهارم پس از ۳۵ سال امامت، در سال ۹۵ق به تحریک هشام خلیفه اموی و به دست ولید بن عبدالملک مسموم شد و به شهادت رسید.[۴۴]
۵- امام باقر(ع)
امام محمد بن علی، معروف به «باقر العلوم» (به معنای «شکافنده علوم» است). این لقبی است که پیامبر اکرم(ص) به آن حضرت داده بود. او در سال ۵۷ق متولد شد و در واقعه کربلا ۴ ساله و حاضر بود. وی پس از پدر بزرگوارش به امر خدا و معرفی گذشتگان خود، به امامت رسید و در سال ۱۱۴ و یا ۱۱۷ق (به حسب بعضی از روایات شیعه توسط ابراهیم بن ولید بن عبدالملک برادرزاده هشام خلیفه اموی مسموم شده) به شهادت رسید.[۴۵]
در عهد امام پنجم از طرفی در اثر مظالم بنی امیه، هر روز انقلاب و جنگی رخ می‌داد و این گرفتاریها دستگاه خلافت را مشغول و تا اندازه‌ای از تعرض به اهل بیت دور می‌کرد.[۴۶] از طرف دیگر، وقوع فاجعه کربلا و مظلومیت اهل بیت، مسلمانان را مجذوب و علاقه‌مند ایشان می‌ساخت و امکاناتی در نشر حقایق اسلامی و معارف اهل بیت برای آن حضرت به وجود آمد که برای هیچ‌یک از پیشوایان گذشته اهل بیت میسر نشده بود و گواه این مطلب اخبار و احادیث بی‌شماری است که از ایشان نقل شده است.[۴۷]
۶- امام صادق(ع)
امام جعفر بن محمد (صادق) فرزند امام پنجم در سال ۸۳ قمری متولد و در سال ۱۴۸ قمری (۶۵ سالگی) به تحریک منصور خلیفه عباسی مسموم و شهید شد.[۴۸] بدون احتساب امام مهدی (عج) که در غیبت است، ایشان مُسن‌ترین امام بوده است.
در عهد امامت ایشان در اثر انقلابهای کشورهای اسلامی و خصوصاً قیامی که مُسَوِّده (سیاه جامگان) برای برانداختن خلافت بنی امیه کرده بودند و جنگهای خونینی که منجر به سقوط خلافت و انقراض بنی امیه گردید و زمینه خوبی که امام پنجم در ۲۰ سال زمان امامت خود با نشر حقایق اسلامی و معارف اهل بیت مهیا کرده بود، برای امام ششم امکانات بیشتر و محیط مناسبتری برای نشر تعالیم دینی پیدا شد.[۴۹]
آن حضرت در مدت ۳۴ سال امامت خود به نشر تعالیم دینی پرداخت و شخصیتهای علمی بسیاری در فنون مختلفه عقلی و نقلی مانند زراره و محمد بن مسلم و مؤمن طاق و هشام بن حکم و ابان بن تغلب و هشام بن سالم و حریز و هشام کلبی نسابه و جابر بن حیان و غیر ایشان را پرورش داد، حتی عده‌ای از رجال علمی اهل سنت نیز مانند سفیان ثوری و ابوحنیفه (رئیس مذهب حنفیه) و قاضی سکونی و قاضی ابوالبختری و غیر ایشان افتخار شاگردیش را پیدا کردند (معروف است که از مجلس درس و حوزه تعلیم امام ششم ۴۰۰۰ نفر محدث و دانشمند بیرون آمده است).[۵۰] احادیثی که از صادقَین (یعنی امام پنجم و ششم) رسیده است، از مجموع احادیثی که از پیامبر(ص) و ۱۰ امام دیگر ضبط شده بیشتر است.[۵۱]
منصور عباسی دستور جلب امام ششم را از مدینه صادر کرد (امام ششم پیش از آن نیز یک بار به امر سفاح خلیفه عباسی به عراق و پیش از آن نیز در حضور امام پنجم به امر هشام خلیفه اموی به دمشق جلب شده بود). منصور مدتی امام را زیر نظر گرفته و بارها عزم کشتن آن حضرت را نمود ولی در نهایت اجازه مراجعه امام به مدینه را داد و حضرت به ناچار بقیه عمر را با تقیه و گوشه‌نشینی گذراند تا به دسیسه منصور مسموم و شهید شد.[۵۲]
۷- امام کاظم(ع)
امام هفتم موسی بن جعفر (کاظم) فرزند امام ششم در سال ۱۲۸ قمری متولد و سال ۱۸۳ق در زندان مسموم و شهید شد.[۵۳]
امام هفتم از خلفای عباسی با منصور و هادی و مهدی و هارون معاصر و در عهدی بسیار تاریک و دشوار با تقیه سخت می‌زیست. زمانی که هارون در سفر حج به مدینه رفت دستور داد امام را در حالیکه در مسجد پیغمبر مشغول نماز بود گرفته و به زنجیر بسته زندانی کردند و از مدینه به بصره و از بصره به بغداد بردند و سالها از زندانی به زندانی منتقل می‌نمودند تا سرانجام در بغداد در زندان سندی بن شاهک با سم شهید شد و در محلی به نام «مقابر قریش» که اکنون در شهر کاظمین است مدفون گردید.[۵۴]
۸- امام رضا(ع)
امام هشتم علی بن موسی (رضا) فرزند امام هفتم که (مطابق بیشتر کتب تاریخی) سال ۱۴۸ قمری متولد و در سال ۲۰۳ق شهید شد.[۵۵]
ایشان پس از پدر بزرگوار خود به امر خدا و معرفی گذشتگان خود به امامت رسید و مدتی از زمان امامت خود با هارون خلیفه عباسی و پس از آن با پسرش امین و پس از آن با پسر دیگرش مأمون معاصر بود.[۵۶]
مأمون پس از پدر، اختلافاتی با برادر خود امین پیدا کرد که منجر به جنگهای خونین و بالاخره کشته شدن امین گردید. تا آن روز سیاست خلافت بنی عباس نسبت به سادات علوی، سیاستی خشونت‌آمیز بود و هر چند گاهی یکی از علویین قیام کرده جنگ خونین و آشوبی برپا می‌شد و این خود برای دستگاه خلافت گرفتاری سختی بود. پیشوایان شیعه گرچه با نهضت و قیام‌کنندگان همکاری نمی‌کردند ولی شیعیان که آن روز جمعیت قابل توجهی بودند، پیوسته ائمه اهل بیت را پیشوایان دینی خود می‌دانستند و دستگاه خلافت را دستگاهی ناپاک و دور از ساحت قدس پیشوایان خود می‌دیدند. دوام و پیشرفت این وضع برای دستگاه خلافت خطرناک بود و آن را به شدت تهدید می‌کرد.[۵۷]
مأمون به فکر افتاد که به این گرفتاریها که سیاست کهنه و ۷۰ ساله پیشینیان وی نتوانست چاره کند با سیاست تازه‌ای خاتمه بخشد، بنابراین تصمیم گرفت امام هشتم را ولیعهد خود قرار دهد، چراکه سادات علوی پس از آنکه دست خودشان به خلافت بند شد دیگر به ضرر دستگاه قیام نمی‌کردند و شیعه نیز پس از آنکه آلودگی امام خود را به خلافتی که پیوسته آن را و کارگردانان آن را پلید و ناپاک می‌شمردند، مشاهده کردند، دیگر آن اعتقاد معنوی و ارادت باطنی را که در حق امامان اهل بیت داشتند، از دست می‌دهند و تشکل مذهبیشان سقوط کرده دیگر خطری از این راه متوجه دستگاه خلافت نخواهد گردید.[۵۸] پس از حصول مقصود، از بین بردن امام برای مأمون کاری نداشت.
او برای تحقق دادن به این تصمیم، امام را در سال ۲۰۰ق از مدینه به مرو احضار کرد، در ابتدا، خلافت و پس از آن ولایت‌عهدی خود را به امام پیشنهاد نمود و آن حضرت اعتذار جسته نپذیرفت ولی با فشار مأمون، امام به این شرط که در کارهای حکومتی و عزل و نصب‌ها مداخله نکند، ولایت‌عهدی را پذیرفت.[۵۹] چیزی نگذشت که مأمون با مشاهده پیشرفت سریع شیعه به اشتباه خود پی برد و آن حضرت را مسموم و شهید ساخت. امام هشتم در شهر طوس ایران که اکنون شهر مشهد نامیده می‌شود مدفون گردید.[۶۰]
۹- امام جواد(ع)
امام محمد بن علی (ملقب به: ابن الرضا، تقی، جواد) فرزند امام هشتم سال ۱۹۵ق در مدینه متولد شد و طبق روایات شیعه، سال ۲۲۰ هجری به تحریک معتصم خلیفه عباسی به دست همسر خود که دختر مأمون عباسی بود مسموم شده و به شهادت رسید. ایشان در جوار جد خود امام هفتم در کاظمیه مدفون گردید.[۶۱]
وی پس از پدر بزرگوار خود به امر خدا و معرفی گذشتگان خود به امامت رسید. امام نهم به هنگام درگذشت پدر خود در مدینه بود، مأمون وی را به بغداد- که آن روز پایتخت خلافت بود- احضار کرده و در ظاهر به او ابراز محبت بسیار نمود، تا آنجا که دختر خود را به ازدواج وی درآورد. مأمون امام را در بغداد نگهداشت و در حقیقت می‌خواست به این وسیله امام را از خارج و داخل منزل تحت مراقبت کامل درآورد. پس از مدتی ایشان به مدینه بازگشت و تا آخر عهد مأمون در مدینه بود. پس از درگذشت مأمون، معتصم زمام خلافت را به دست گرفت و دوباره امام را به بغداد احضار کرده و تحت نظر گرفت. سرانجام آن حضرت با تحریک معتصم و به دست همسر خود مسموم شده و شهید شد.[۶۲]
۱۰-امام هادی(ع)
امام علی بن محمد (ملقب به: نقی و هادی) فرزند امام نهم در سال ۲۱۲ در مدینه متولد و در سال ۲۵۴ (طبق روایات شیعه) معتز، خلیفه عباسی با سَم او را شهید کرد.[۶۳]
امام دهم در ایام حیات خود با ۷ نفر از خلفای عباسی، مأمون، معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز معاصر بوده است.[۶۴]
متوکل در سال ۲۴۳ در اثر بدگویی‌هایی که از امام کرده بودند آن حضرت را از مدینه به سامرا- که آن روز پایتخت خلافت بود- جلب کرد و پس از ورود آن حضرت به سامرا در ظاهر اقداماتی بر علیه حضرت انجام نداد ولی در پشت صحنه تا می‌توانست در فراهم آوردن وسائل اذیت و هتک آن حضرت کوتاهی نمی‌کرد و بارها به منظور قتل یا هتک، امام را احضار کرده و به امر وی خانه‌اش را تفتیش نمودند.[۶۵]
متوکل در دشمنی با خاندان رسالت در میان خلفای عباسی نظیر نداشت و بویژه با علی(ع) دشمن سرسخت بود و آشکارا ناسزا می‌گفت و مرد مقلدی را موظف داشت که در بزم‌های عیش، تقلید آن حضرت را درآورد. در سال ۲۳۷ هجری دستور داد قبه ضریح امام حسین را در کربلا و همچنین خانه‌های بسیاری که در اطرافش ساخته بودند، خراب کرده و با خاک یکسان نمودند.[۶۶] در زمان او وضع زندگی سادات علوی- که در حجاز بودند- به مرحله رقت‌باری رسیده بود چنانکه زن‌های ایشان لباس کافی نداشتند و عده‌ای از ایشان یک چادر کهنه داشتند که در اوقات نماز آن را به نوبت پوشیده نماز می‌خواندند. نظیر این فشارها را به سادات علوی که در مصر بودند نیز وارد می‌ساخت. امام دهم به شکنجه و آزار متوکل صبر می‌فرمود تا وی درگذشت و پس از وی منتصر و مستعین و معتز روی کار آمدند و به دسیسه معتز، آن حضرت مسموم و شهید شد.[۶۷]
۱۱-امام حسن عسکری(ع)
.jpg)
حسن بن علی (ملقب به عسکری) فرزند امام دهم در سال ۲۳۲ق متولد و در سال ۲۶۰ق (بنا به بعضی از روایات شیعه) به دسیسه معتمد خلیفه عباسی مسموم و به شهادت رسید.[۶۸]
امام یازدهم پس از درگذشت پدر بزرگوار خود به امر خدا و براساس تعیین پیشوایان گذشته به امامت رسید و هفت سالی که امامت کرد به واسطه سختگیری بیرون از اندازه خلافت، با تقیه بسیار شدید رفتار می‌کرد، در به روی مردم حتی عامه شیعه بسته جز خواص شیعه کسی را بار نمی‌داد با این‌حال اکثر اوقات زندانی بود. سبب این همه فشار این بود که اولًا: در آن زمان جمعیت شیعه زیاد شده و قدرتشان به حد قابل توجهی رسیده بود و اینکه شیعه به امامت قائلند برای همگان روشن و آفتابی شده بود و امامان نیز شناخته می‌شدند و از این روی خلافت بیش از پیش ائمه را تحت مراقبت درآورده و از هر راه بود با نقشه‌هایی مرموز در محو و نابود کردن ایشان می‌کوشید. ثانیاً: می‌دانستند که خواص شیعه برای امام یازدهم فرزندی معتقدند و او را همان مهدی موعود می‌دانند که به موجب اخبار متواتر شیعه و سُنی، پیامبر اکرم(ص) از وجود او خبر داده بود.[۶۹]
بدین سبب امام یازدهم بیشتر از سایر ائمه تحت مراقبت بود و خلیفه وقت تصمیم قطعی گرفته بود که به هر طریق شده به امامت شیعه خاتمه بخشد. همین‌که بیماری امام یازدهم را به خلیفه وقت گزارش دادند، طبیب نزد آن حضرت فرستاد و چند تن از معتمدان خود و چند نفر از قضات را به منزلش گماشت که پیوسته ملازم وی و مراقب اوضاع داخلی منزل باشند و پس از شهادت امام نیز خانه را تفتیش و توسط قابله‌ها کنیزان آن حضرت را معاینه کرد و تا دو سال مأمورین خلیفه به دنبال پیدا کردن فرزند آن حضرت مشغول فعالیت بودند تا به کلی نومید شدند.[۷۰]
امام یازدهم را پس از درگذشت در خانه خودش در شهر سامرا، نزد پدر بزرگوارش به خاک سپردند.[۷۱]
۱۲- امام مهدی(عج)
مهدی موعود (که غالباً به لقب امام عصر و صاحب الزمان ذکر می‌شود) فرزند امام یازدهم، نام و کنیه‌اش مانند نام و کنیه رسول خدا است. وی در سال ۲۵۶ق در سامرا متولد شد و تا سال ۲۶۰ قمری که پدرش شهید شد تحت کفالت و تربیت ایشان می‌زیست و از مردم پنهان و پوشیده بود و جز عده‌ای از خواص شیعه کسی به ملاقات او نرسید. پس از شهادت امام یازدهم که امامت در آن حضرت مستقر شد به امر خدا از عموم مردم غیبت اختیار کرد.
غیبت امام زمان(عج) به دو بخش تقسیم می‌شود:
- غیبت صغری: که از سال ۲۶۰ قمری شروع و در سال ۳۲۹ خاتمه می‌یابد(تقریباً ۷۰ سال). در این مدت امام از طریق نوّاب خاص خود با مردم در ارتباط بود.[۷۲]
- غیبت کبری: که از سال ۳۲۹ شروع و تاکنون ادامه دارد. پیامبر(ص) در حدیثی پذیرفته شده نزد شیعه و سنی می‌فرماید:
- اگر از عمر دنیا نمانده باشد مگر یک روز، خدا آن روز را آنقدر طولانی می‌کند تا مهدی از فرزندان من ظهور نموده و دنیا را پر از عدل و داد کند چنانکه از ظلم و جور پر شده باشد.[۷۳]
کتب اهل سنت درباره امامان
افزون بر آنچه گذشت، از شخصیت ائمه(ع) در محافل اهل سنت نیز همواره با حرمتی شگرف یاد می‌شد و همین حرمت، گاه انگیزه‌ای بود تا کتابی در فضائل آنان فراهم آورده شود.
کتابهای نگاشته شده در فضائل اهل بیت(ع) نزد اهل سنت، کم شمار نیست. یکی از حرکتهای الهام‌بخش برای نویسندگان در این زمینه، قصیده‌ای از ابوالفضل یحیی بن سلامه حصکفی (د ۵۵۱ یا ۵۵۳ق) است که در آن یکایک امامان دوازده‌گانه ستایش شده‌اند.[۷۴]
از کتابهای تألیف شده در فضایل امامان دوازده‌گانه در حوزه اهل سنت، از این نمونه‌ها می‌توان یاد کرد:
- مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، از کمال الدین ابن طلحه شافعی (د ۵۶۲ق)، چ نجف، دارالکتب التجاریه ؛[۷۵]
- تذکرة خواص الامة فی خصائص الائمة، اثر عالم حنفی یوسف بن قزاوغلی سبط ابن جوزی (د ۶۵۴ق)، چاپ مکرر از جمله در نجف، ۱۳۶۹ق ؛[۷۶]
- الفصول المهمة فی معرفة الائمة، از ابن صباغ مالکی (م ۸۵۵ق) که بارها، از جمله در نجف، دارالکتب التجاریه به چاپ رسیده، و نسخ پرشمار و متنوع آن در مخازن خطی جهان اسلام، نشان دهنده گستره رواج آن در طی قرون متمادی است .[۷۷] ابن صباغ در این اثر خود فراوان از منابع شیعی، مانند الارشاد شیخ مفید نقل قول کرده است (ص ۱۹۲، ۲۱۳، جم)؛
- الشذرات الذهبیه یا الائمه الاثنا عشر، از شمس الدین ابن طولون، عالم حنفی دمشقی (م ۹۵۳ق)، چ بیروت، ۱۹۵۸م، به کوشش صلاح الدین منجد؛[۷۸]
- الاتحاف بحب الاشراف، از عبدالله بن عامر شبراوی، عالم شافعی مصری (م ۱۱۷۲ق)، چ قاهره، ۱۳۱۳ق ؛[۷۹]
- نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، از سیدمؤمن شبلنجی (م بعد از ۱۲۹۰ق)، چاپ مکرر از جمله در قاهره، ۱۳۴۶ق ؛[۸۰]
- ینابیع المودة، اثر سلیمان بن ابراهیم قندوزی، عالم حنفی (م ۱۲۹۴ق)، چ استانبول، ۱۳۰۲ق.[۸۱]
پانویس
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص ۱۹۷-۱۹۹.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج ۹، امامت در قرآن، ص۱۸۲ به بعد
- ↑ ترجمه المیزان، ج۱۳، ص: ۴۷۴
- ↑ التبیان، للشیخ الطوسی، ج۱، ص۲۱۴
- ↑ ص ۲۲۷؛ نیز نک: نجاشی، ۴۴۰
- ↑ برای نمونه‌های دیگر، نک: همو، ۲۱۹، ۲۹۸، جم
- ↑ مثلاً نک: سیدمرتضی، ۵۰۲ -۵۰۳؛ علامه حلی، ۳۱۴
- ↑ نک: بخاری، ج۸،ص۱۲۷؛ مسلم، ج۳،ص۱۴۵۲-۱۴۵۳؛ ابوداوود، ج۴،ص۱۰۶؛ ترمذی، ج۴،ص۵۰۱
- ↑ نک: احمد بن حنبل، ج۱،ص۳۹۸، ۴۰۶، جم ؛ حاکم، ج۴،ص۵۰۱؛ قس: نعمانی، ۷۴- ۷۵؛ خزاز، ۲۳ به بعد؛ ابن عیاش، ۳
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۱۹۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۱۹۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۱۹۹-۲۰۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۰۰-۲۰۱.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۱.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۱.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۰۱-۲۰۲.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۲.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۵.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۵.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۰۵-۲۰۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۰۶-۲۰۷.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۷.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۰۸-۲۰۷.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۸.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۰۹-۲۱۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۱.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۱-۲۱۲.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۲.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۲-۲۱۳.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۳.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ص۲۱۳.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۳-۲۱۴.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۴.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص ۲۱۵-۲۱۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۱۶-۲۱۷.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۷.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۷.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۱۷-۲۱۸.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۸.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۱۸-۲۱۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۱.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۱.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۲.
- ↑ سید محمد حسین طباطبایی، شیعه در اسلام، ص۲۲۲.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۲-۲۲۳.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۳.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۲۳-۲۲۴.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۴.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص ۲۲۴-۲۲۵.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۵.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۲۵-۲۲۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۷.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، صص ۲۲۷-۲۲۸.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۸.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۱.
- ↑ نک: سبط ابن جوزی، ۳۶۵- ۳۶۷؛ ابن طولون، ۴۰-۴۳
- ↑ طباطبائی، أهل البيت عليهم السلام في المكتبة العربية، ص ۴۸۱.
- ↑ طباطبائی، أهل البيت عليهم السلام في المكتبة العربية، ص ۸۵.
- ↑ طباطبائی، أهل البيت عليهم السلام في المكتبة العربية، ص ۳۴۸.
- ↑ طباطبائی، أهل البيت عليهم السلام في المكتبة العربية، ص ۲۳۵.
- ↑ طباطبائی، أهل البيت عليهم السلام في المكتبة العربية، ص ۱۷.
- ↑ طباطبائی، أهل البيت عليهم السلام في المكتبة العربية، ص ۶۵۲.
- ↑ طباطبائی، أهل البيت عليهم السلام في المكتبة العربية، ص ۶۶۶.
منابع
- صدوق، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
- ابن صباغ مالکی، علی بن محمد، الفصول المهمة فی معرفة الائمة، نجف، دارالکتب التجاریه، بی تا.
- ابن طولون، شمس الدین محمد، الائمه الاثنا عشر، به کوشش صلاح الدین منجد، بیروت، دار الصادر، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
- ابن عیاش جوهری، احمد بن عبدالعزیز، مقتضب الاثر، تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی، قم، مکتبة الطباطبائي، ۱۳۷۹ق.
- ابن یمین فریومدی، دیوان اشعار، تصحیح: حسینعلی باستانی راد، بی‌جا: انتشارات کتابخانه سنائی، ۱۳۴۴ش.
- ابوداود سجستانی، سلیمان بن أشعث، سنن ابی داود، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنه النبویه، بی تا.
- احمد بن حنبل، محمد، مسند امام احمد بن حنبل، قاهره، بی نا، ۱۳۱۳ق.
- الطباطبائی، السید عبدالعزیز، اهل البیت(ع) فی المکتبه العربیه، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، بی تا.
- الهلالی ،سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، به کوشش علوی حسنی نجفی، بیروت، دارالفنون، ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰م.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، استانبول، بی نا، ۱۳۱۵ق.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، به کوشش احمد محمدشاکر و دیگران، قاهره، بی نا، ۱۳۵۷ق /۱۹۳۸م.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، بی نا، ۱۳۳۴ق.
- خزاز قمی، علی بن محمد، ک‍ف‍ای‍ه الاثر فی النص علی الائمه الاث‍ن‍ی‌ع‍ش‍ر، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- سبط ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکره الخواص، نجف، مطبعة الحیدریة، ۱۳۸۳ق /۱۹۶۴م.
- سید مرتضی، علی بن الحسین، الذخیره فی علم الکلام، به کوشش احمد حسینی اشکوری، قم، ج‍م‍اع‍ه‌ال‍م‍درس‍ی‍ن ف‍ی‌ال‍ح‍وزه‌ال‍ع‍ل‍م‍ی‍ه ب‍ق‍م م‍وس‍س‍ه‌ال‍ن‍ش‍رالاس‍لام‍ی، ۱۴۱۱ق/ ۱۳۶۹ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، مکتبه المصطفوی، بی تا.
- مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، بی نا، ۱۹۵۵م.
- نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، کتاب الغیبه، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷ش.